“Ptacy i ludzie. Ballada dokumentalna o Eugeniuszu Rudniku” to trzecia z kolei pozycja w serii “Biblioteka SEPR”, projektu zainicjowanego przez Fundację Automatophone i Muzeum Sztuki w Łodzi. Poprzedził ją “Czarny pokój i inne pokoje”, zbiór tekstów poświęconych Studiu Eksperymentalnemu Polskiego Radia pod redakcją Michała Libery i Michała Mendyka, oraz biografia założyciela legendarnego ośrodka pt. “Patkowski. Ambasador muzyki z Marsa” opracowana przez Agnieszkę Pinderę.

Tytuł najnowszej publikacji, podobnie jak jej poszczególnych sekcji, został zaczerpnięty z bogatej listy utworów Rudnika. “Ptacy i ludzie” to na niej dzieło wyjątkowe, bo stanowiące rodzaj autobiograficznego wyznania, w którym wątki osobiste splatają się z politycznymi, a reportażowy konkret z ironiczną literacką metaforą i subtelnym dźwiękowym symbolizmem. Taka zresztą była - uwieczniona w prywatnych notakach oraz prasowych i radiowych wywiadach - opowieść Eugeniusza Rudnika o nim samym. Rozpięta pomiędzy kronikarską precyzją a mitologiczną umownością. Po narracyjną strategię mistrza sięgnęliśmy w naszej "balladzie dokumentalnej" (kolejne zapożyczenie ze słownika naszego bohatera), dbając o faktograficzną rzetelność, ale też o wielość i różnorodność perspektyw oraz poetyk.

"Ptacy i ludzie" składają się zatem z trzech części. Pierwsza - zatytułowana "Polak melduje z kosmosu" - to szkic do biografii Eugeniusza Rudnika autorstwa jego wieloletniego przyjaciela i badacza twórczości Bolesława Błaszczyka. Kolejna sekcja - "Peregrynacje Pana Podchorążego" - zawiera rozmowę przeprowadzoną z kompozytorem przez Zuzannę Solakiewicz, a także esej Błaszczyka dotykający językowo-literackiej osobności wszechstronnego artysty.Na ostatnią część - "Szkice do portretu mistrza" - składają się eseje problematyzujące twórczość Rudnika z perspektywy filmu, sztuk wizualnych oraz muzyki, autorstwa Michała Mendyka, Daniela Muzyczuka i Agnieszki Pindery oraz Jana Topolskiego.

Staraliśmy się oddać w ręce czytelnika możliwie pełny obraz genialnego “self-made mana” (jak go nazywa Błaszczyk) dźwiękowych eksperymentów w niemal wszelkich znanych ich przejawach. Mamy nadzieję że eksperyment się udał.

Wszystko zaczęło się w styczniu 1959 roku. To wtedy, w utworzonym dwa lata wcześniej Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia, powstała pierwsza autonomiczna kompozycja, która dała początek polskiej muzyce elektronicznej. 60 lat to cała epoka! To, co wówczas wydawało się nowe, niemożliwe, abstrakcyjnie powabne, dziś pobrzmiewa nutą nostalgii, wpisując się w tak popularny nurt retromanii, spowijający także dawną awangardę. Bez dwóch zdań: tęsknimy za oldskulem!

Pierwsza była Etiuda na jedno uderzenie w talerz Włodzimierza Kotońskiego. Na 60. urodziny polscy kompozytorzy, na zamówienie Programu 2 Polskiego Radia, oddali hołd Etiudzie pisząc utwory nią zainspirowane. Niniejszy album zawiera nagranie tego wyjątkowego koncertu.

Wydawca: Fundacja Automatophone
Współwydawca: Muzeum Sztuki w Łodzi
Współpraca: Instytut Adama Mickiewicza

Drogi to mój hołd dla Studia Eksperyentalnego Polskiego Radia, pionierskiego ośrodka muzyki elektroakustycznej oraz jednego z jego czołowych kompozytorów - Bohdana Mazurka.

Jacek Sienkiewicz

Pod kierunkiem Eugeniusza Rudnika - swego rówieśnika - Krzysztof Penderecki stawia pierwsze kroki w nowym, fascynującym świecie elektroniki. We wczesnych latach sześćdziesiątych tworzą oni wspólnie około 30 ilustracji filmowych i teatralnych. Początkowo, obawiając się wysokich napięć w studyjnych magnetofonach, Penderecki powierza Rudnikowi większość zadań. Z czasem dochodzą do ogromnej wprawy we współrealizacji materiału, przy czym ich poczynaniom towarzyszy najczęściej aura „chłopięcej zabawy”. Stają się ucieleśnieniem pojęcia „homo ludens”

Film 15 stron świata nie istnieje bez równoczesnej projekcji dźwięku i obrazu. Ani zdjęcia nie są tu dopełnieniem muzyki, ani muzyka nie ilustruje zdjęć. Znaczenia, sensy, uczucia i sceny tworzą się na przecięciu tych dwóch sfer. Bez obrazu nie następuje “poruszenie wyobraźni odbiorcy, maga- zynu jego przeżyć, doświadczeń, skojarzeń” – jak Eugeniusz Rudnik ujmuje cel twórczości w ogóle.

Studio Eksperymentalne Polskiego Radia od swego powstania w 1957 roku było źródłem muzyki kojarzonej z wyobrażeniami kosmosu. Niezwykłość brzmień, robotyka, automatyzacja, międzyplanetarne podróże, spektakularne katastrofy, wybuchy słońc - to wszystko mogła pomieścić wyobraźnia twórczego inżyniera dźwięku. Punkty odniesienia stanowiły odgłosy wydawane przez samoloty, rakiety i broń, natomiast kosmiczną pustkę i ciszę ucieleśniały przestrzenne mgławice dźwiękowe, wypełnione pogłosami i echem. Niemal zawsze, gdy potrzebne były w filmie głosy zielonych ufoludków, zwracano się do warszawskich inżynierów.

"If You play Mozart slower, it will sound like Beethoven"

(The Kidnapping of Michel Houellebecq, dir. Guillaume Nicloux)

Za powyższy cytat muszę podziękować Michałowi Mendykowi. Właściwie nie powinienem nic do niego dopisywać, bo idealnie ilustruje moje podejście do muzyki w ogóle. Pamiętam, jak bardzo dawno temu dostałem pierwszy gramofon. Poza standardowymi - oferował on dodatkowe prędkości: 16 i 78 obrotów. Mogłem zwolnić każdą płytę i korzystałem z tej możliwości wyjątkowo często. Z ciekawości. W nadziei, że kiepska płyta zabrzmi ciekawiej. Po to, by dostrzec więcej...

Kåre Kolberg jest pionierem norweskiej muzyki elektroakustycznej i pierwszym norweskim kompozytorem, który przygotował utwór na komputer (w 1973 roku). [….] Podstawowe założenia elektroakustycznych form Kolberga zostały ukształtowane w jego pierwszych pracach powstałych w Szwecji i w Polsce na początku lat 70. Wykorzystywał on w nich technikę kolażu charakteryzującą się łatwo rozpoznawalnymi elementami, które pozwalały znakomicie komunikować się z publicznością. Technikę tę rozwinął później poprzez dodanie większej dawki elektronicznego brzmienia i abstrakcyjnej palety barw.

Jøran Rudi

Tworzenie muzyki to ciągły dialog z własnym gustem i estetyką. W chwilach natchnienia zaskoczyć może nas kierunek, w którym prowadzi proces. A w sprzyjających okolicznościach znikają granice i wątpliwości powstrzymujące nas przed sprawdzeniem wszelkich możliwości. Do takiej postawy skłania niewątpliwie muzyki elektroniczna Eugeniusza Rudnika...

Maja S. K. Ratkje

Samples:  Bohdan Mazurek „Pensylvania Dream” (1-4), Tomasz Sikorski „Echoes II” (5)

Gdybym miał wprost odnieść idee Studia Eksperymentalnego do praktyk Małych Instrumentów, odwołałbym się do koncepcji  muzyki z pewnych względów "niemożliwej"...

Andrzej Bieżan (1945-83) był twórcą na wskroś oryginalnym i kreatywnym. Jego główny środek wyrazu stanowiły kreacja intuitywna oparta o ramowe założenia oraz wyważona improwizacja respektująca proporcje właściwe tradycyjnej narracji.

Założone w 1957 roku, Studio Eksperymentalne Polskiego Radia było placówką doświadczalną, jednostką produkcyjną polskiej radiofonii, ale w historii zapisało się przede wszystkim jako ośrodek twórczy o znaczeniu europejskim. Wśród wielu zagranicznych gości warszawskiego ośrodka w latach 60 i 70 znalazła się niemal cała światowa czołówka sztuki elektroakustycznej, m in.: Lejaren Hiller, Franco Evangelisti, François-Bernard Mâche, Vittorio Gelmetti, Roland Kayn, Christian Closier, Tamas Ungvary, Nigel Osborne, Stephen Montague, Bengt Emil Johnson, KĂĽre Kolberg i Arne Nordheim. Nordheim był częstym gościem „czarnego pokoju” przy ul. Malczewskiego, czyli głównego pomieszczenia produkcyjnego Studia Eksperymentalnego. Równie ważne, co muzyka, była więź emocjonalna z polskimi przyjaciółmi. Często dochodziło do prywatnych spotkań z Józefem Patkowskim, także z Witoldem Lutosławskim i Włodzimierzem Kotońskim. Praca z realizatorami także wykraczała poza jego obręb. Po locie Oslo-Warszawa, prosto z Okęcia Nordheim podążał do gościnnego domu Rudników i spożywał „rytualnie” swój ulubiony polski posiłek - biały barszcz z kiełbasą. Już przy stole uzgadniali z Rudnikiem taktykę działań technologiczno-artystycznych. Potem w mozole długich godzin na Malczewskiego rodziły się minuty kolejnych kompozycji Norwega...

Album Sounding the Body Electric to naturalny sojusz producentów zajmujących się archiwami Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia oraz kuratorów wystawy dotyczącej styku technologii i ciała w sztuce lat 60. i 70. Obszar "wspólny" nazywaliśmy roboczo "wczesnym wschodnio-europejskim sound artem", choć chyba nikt z nas nie przywiązywał do tego określenia nadmiernej wagi merytorycznej. Natomiast bez wątpienia wszyscy byliśmy zainteresowani takimi pracami z dźwiękiem, w których postrzegany był on z perspektywy innych dyscyplin sztuki. Pozostawiając film, teatr, taniec i sztukę radiową na inne okazje, skupiliśmy się przede wszystkim na sztukach wizualnych, performensie i architekturze – głównie ze względu na ich konceptualne konotacje. A podążaliśmy za najważniejszymi problemami lat 60.: obiektem i przestrzenią.

W brzmieniu amerykańskiego minimalizmu daje się wyczuć krajobraz dźwiękowy wielkiego miasta z właściwymi mu gwałtownymi ludzkimi interakcjami. Cóż, otoczenie wpływa na życie kompozytora i co za tym idzie na jego twórczość. Z kolei styl minimalizmu holenderskiego określiłabym mianem "hipisowskiego". Wyrasta on z ducha aktywizmu, co najlepiej widać w utworze "Związek zawodowy" Louisa Andriessena, oraz z typowego dla holenderskiej etyki, pragmatyzmu. I wreszcie dochodzimy do minimalizmu polskiego: jego powszechnego wizerunku oraz osobistych i środowiskowych doświadczeń jego twórców. Bywa on nazywany "minimalizmem mistycznym", a jego tożsamość określa między innymi naturalna skłonność do intensywnej ekspresji emocjonalnej.

Na "PRES Scores" znajdują się oryginalne oraz nowe realizacje pięciu z siedmiu opublikowanych w historii Studia partytur. Są to kompozycje Andrzeja Dobrowolskiego, Bogusława Schaeffera i Włodzimierza Kotońskiego "wykonane" w Studiu przez Eugeniusza Rudnika i Bohdana Mazurka a także na zamówienie Bôłt Records przez Lionela Marchettiego, Thomasa Lehna, Philipa Zoubka i Wolframa, Arszyna i Piotra Kurka, Marion Wörle oraz zespół Małe Instrumenty. Partytury te stanowią fascynujący rozdział historii Studia. Nie tylko dlatego, że dają wgląd we wczesne próby zapisania dźwięku elektronicznego, są znakomitym materiałem analitycznym czy ukazują związki między muzyką i grafiką. Przede wszystkim dlatego, że nawet w tych kilku zaledwie opublikowanych partyturach widać doskonale, że bardzo szybko ich użytkowość ustąpiła miejsca eksperymentalności.

Prezentacja kolejnego zbioru utworów "nieobecnych" jest świadectwem krytycznej refleksji i niezgody ich twórców na polityczną presję, w której przychodziło im funkcjonować. Jest to jedynie pewien wybór kompozycji mieszczących się w tym nurcie. W łonie warszawskiego Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia narodziły się bowiem dziesiątki godzin muzyki noszącej cechy twórczości zaangażowanej. Powstały tu kompozycje mniej i bardziej zanurzone w nurcie aktualnych wydarzeń oraz odnoszące się do szerszego historycznego i humanistycznego kontekstu. Obecne w nich nawiązania do "tu i teraz" nie obniżają ich rangi artystycznej. Co więcej, w tajemniczy sposób uniwersalizują same utwory.

Seria Polish Radio Experimental Studio jest pierwszym oficjalnym wydawnictwem cyfrowym poświęconym nagraniom zrealizowanym w legendarnym warszawskim Studiu. Założone w 1957 roku przez Józefa Patkowskiego, razem z ośrodkami w Paryżu, Kolonii i Mediolanie, było pierwszą tego typu placówką na świecie. O ile twórcy związani ze Studiami w zachodniej Europie szybko uznani zostali za jednych z najważniejszych w historii muzyki XX wieku, ich polscy koledzy do dziś są niemal nieznani poza wąskim kręgiem specjalistów.

DJ Lenar w swym przenośnym studiu nagrań tak samo często improwizuje, jak i komponuje, czy produkuje ścieżki dźwiękowe do filmów. Na jego studio składają się dwa wzmacniacze (do gitary i gitary basowej), gramofon, mikser, sampler i loopstacja. Nawet jeśli przywołuje ono na myśl podstawowe przyrządy tworzenia muzyki konkretnej wiele dekad temu, dziś sprzęt ten nie służy do wywracania do góry nogami wszystkich naszych przyzwyczajeń w słuchaniu muzyki, ale do „grania”. Jest w mięśniach i gestach użytkowników na dokładnie takiej samej zasadzie, jak „Wariacje Goldbergowskie” były w dłoniach i postawie Glenna Goulda przy fortepianie.

Grupa kompozytorska Krzysztofa, Elżbiety i Wojciecha utworzona została w 1973 roku przez trójkę studentów kompozycji warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej, którzy dobrze się ze sobą czuli. Nie byli to przeciętni studenci. Elżbieta Sikora miała już za sobą paryski staż w Groupe de Recherches Musicales w Paryżu pod kierunkiem Pierre Schaeffera i François Bayle'a (1968-1970) oraz wykonania utworów we Francji. Wojciech Michniewski (wówczas absolwent teorii i dyrygentury, które ukończył z wyróżnieniem) koncertował intensywnie, a wkrótce miał zdobyć „Orfeusza”, czyli nagrodę krytyki za najlepsze wykonanie polskiego utworu na „Warszawskiej Jesieni”. Krzysztof Knittel odniósł sukces w dziedzinie muzyki popularnej i nie przestał poszukiwać; uczęszczał m.in. na kursy programowania w języku Fortran, wykłady logiki matematycznej i humanistycznej oraz teorii probabilistycznych; był wreszcie słuchaczem filozoficznego cyklu profesora Tatarkiewicza.

Płyta „Zeitkratzer plays PRES” zawiera instrumentalne wersje kompozycji ze Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia w opracowaniu jednego z najbardziej niezwykłych zespołów muzyki współczesnej. Międzynarodowa grupa wirtuozów specjalizuje się w tego typu prowokacyjnych opracowaniach muzyki elektronicznej. Biorąc za naturalny punkt wyjścia, iż instrumentaliści zawdzięczają dużą część swoich technik właśnie muzyce elektronicznej, zeitkratzer dowodzi, iż to, co w latach 60. było możliwe wyłącznie w Studiu nagrań, dziś może być grane na żywo, na koncertach. Tak też stało się 4 września 2010 w Sejneńskiej Synagodze Białej, kiedy to miała miejsce premiera nowego repertuaru zespołu. Po wysłuchaniu wielu godzin nagrań ze Studia, muzycy zdecydowali się na sześć publikowanych tutaj kompozycji z różnych etapów historii placówki. W ramach pobytu w Domu Pracy Twórczej w Wigrach, zaaranżowali oni swoje własne wersje kompozycji ze Studia, które prezentujemy w albumie.

Album „Sentinel Hypothesis” poświęcony jednej z najważniejszych postaci Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia. Związany ze Studiem od 1962, Bohdan Mazurek był początkowo realizatorem nagrań dla innych kompozytorów; z czasem jednak zdecydował się na twórczość kompozytorską zarówno w dziedzinie muzyki ilustracyjnej (m.in. filmowej) jak i autonomicznej. Jego kompozycje charakteryzuje niezwykła dbałość o brzmienie a także słabość do wykorzystywania instrumentów tradycyjnych - nie tyle jako neutralnego czy przypadkowego materiału dla kompozytora muzyki konkretnej, ile materiału, który narzuca mu ograniczenia. Na płycie znajdują się nagrania z lat 1967-1989 ukazujące całe spektrum jego zainteresowań - od klasycznej muzyki elektronicznej po (jak nazwalibyśmy je dziś) nagrania terenowe. Płycie towarzyszy obszerna książeczka z omówieniem kompozycji autorstwa Bolesława Błaszczyka, jednego z najważniejszych badaczy historii Studia a także wieloma komentarzami samego Mazurka.

Album „PRES revisited” jest pokłosiem koncertu poświęconego Studiu Eksperymentalemu Polskiego Radia, który odbył się 13 grudnia 2009 roku w londyńskim Cafe Oto. Zaprezentowane zostały na nim instrumentalne reinterpretacje muzyki elektronicznej autorstwa legend muzyki improwizowanej, członków AMM, Johna Tilbury oraz Eddiego Prévosta, powracającego po latach do skrzypiec Phila Durranta oraz polskich muzyków młodszego pokolenia - mieszkającego w Kolonii Macieja Śledzieckiego i warszawskiego młodego wiolonczelisty Mikołaja Pałosza (CD2). W swych solowych występach przedstawili oni własne wersje kompozycji ze Studia; w pozostałych - zinterpretowali partytury autorstwa Denisa Kolokola, które powstały na podstawie istniejących nagrań ze Studia. Ich założeniem było wykorzystanie indywidualnego języka instrumentalnego każdego z improwizatorów; języka, który wiele zawdzięcza rozwojowi muzyki elektronicznej. W albumie znajdują się także oryginalne, zremasterowane wersje kompozycji ze Studia, będące równocześnie jednymi z najjaśniejszych punktów w jego historii (CD1).